Το πραξικόπημα - οπερέτα και η διάλυση της ΕΣΣΔ

Του ΦΟΙΒΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

Συνηθίζεται να γράφεται ότι στις 19 Αυγούστου 1991 ξέσπασε το πραξικόπημα στη Σοβιετική Ενωση, που είχε οργανωθεί από μία ομάδα ανώτατων στελεχών της κυβέρνησης, του κομματικού και κρατικού μηχανισμού. Οι πραξικοπηματίες σκόπευαν να αντικαταστήσουν τον πρόεδρο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ και ν' αναλάβουν οι ίδιοι τα ηνία της χώρας.

Υπό τη σκέπη της ρωσικής σημαίας, ανεβασμένος στο τανκ, ο Γιέλτσιν βγάζει λόγο στο συγκεντρω-μένο πλήθος (19/8/1991)Την ίδια περίοδο ο Γκορμπατσόφ με την οικογένειά του έκαναν διακοπές στο Φόρος της Κριμαίας. Ο πρόεδρος της ΕΣΣΔ αντιλήφθηκε την εκδήλωση του πραξικοπήματος το απόγευμα της 18ης Αυγούστου. Κατ' αρχάς στις 4.50 μ.μ. κατάλαβε ότι η τηλεφωνική του σύνδεση με τον έξω κόσμο είχε διακοπεί.

Στις 5.00 μ.μ. ο Γκορμπατσόφ πληροφορήθηκε ότι μια ομάδα, αποτελούμενη από τον Μπακλάνοφ, «κύριο υπεύθυνο του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος», τον Σένιν, μέλος του Πολιτικού Γραφείου και γραμματέα της Κ.Ε. του Κομμουνιστικού Κόμματος, τον Βαρένικοφ, αρχηγό του στρατού ξηράς, τον Μπόλντιν, αρχηγό της προεδρικής διοίκησης, και τον Πλεχάνοφ, αρχηγό της υπηρεσίας προστασίας της Κα Γκε Μπε, μόλις είχε φτάσει στην προεδρική ντάτσα και ζητούσε να συνομιλήσει μαζί του.

Οικογενειακές συμβουλές

Εκπληκτος ο Γκορμπατσόφ δήλωσε στον επικεφαλής της προσωπικής του ασφάλειας ότι «δεν περίμενα κανένα». Στη συνέχεια βγήκε στη βεράντα της ντάτσας, όπου βρισκόταν η σύζυγός του Ραΐσα Μαξίμοβνα, και την ενημέρωσε για τους «ανεπιθύμητους επισκέπτες».

Ο Γκορμπατσόφ εξήγησε στη γυναίκα του ότι ήταν αποφασισμένος να μην υποχωρήσει σε πιέσεις, εκβιασμούς και απειλές.

Η Ραΐσα τού απάντησε: «Είναι σε σένα ν' αποφασίσεις. Οτι και αν συμβεί θα είμαι δίπλα σου». Την ίδια θετική στάση εκδήλωσαν η κόρη του Ιρίνα και ο γαμπρός του Ανατόλι. Στη συνέχεια ο Γκορμπατσόφ δέχτηκε στο γραφείο του την αντιπροσωπεία των πραξικοπηματιών. «Συμπεριφέρονταν σαν να είναι τα νέα αφεντικά». Ο Μπακλάνοφ πήρε το λόγο και δήλωσε ότι μια «Κρατική Επιτροπή Εκτακτης Ανάγκης» μόλις είχε δημιουργηθεί. Η χώρα βάδιζε στην καταστροφή και κανένα άλλο μέτρο δεν μπορούσε να τη σώσει. Ως εκ τούτου ο Γκορμπατσόφ έπρεπε να υπογράψει ένα διάταγμα που να επικυρώνει την εφαρμογή ενός καθεστώτος έκτακτης ανάγκης.

«Ολους αυτούς τους ανθρώπους -γράφει ο Γκορμπατσόφ- που με πρόδωσαν, ήμουν εγώ που τους είχα προωθήσει στις πρώτες θέσεις της πολιτικής σκηνής! Αρνήθηκα κατηγορηματικά να υπογράψω το παραμικρό κείμενο. Αν ήταν πραγματικά ανήσυχοι για τη χώρα, τους είπα ότι μπορούσαν να συγκαλέσουν το ανώτατο Σοβιέτ και το Κογκρέσο των αντιπροσώπων του λαού της ΕΣΣΔ, αλλά να δράσουν μόνο στο πλαίσιο της νομιμότητας. Για μένα κάθε άλλη λύση ήταν απαράδεκτη».

Ενας από τους συνωμότες ισχυρίστηκε ότι η κατάσταση της υγείας του Ρώσου προέδρου «είχε κλονιστεί από τις εντάσεις της περεστρόικα» και καλό θα ήταν να παραχωρήσει τη θέση του στον αντιπρόεδρο Γιανάεφ, που ήταν ένας από τους κεντρικούς πραξικοπηματίες. Αλλά ο Γκορμπατσόφ αρνήθηκε κατηγορηματικά και έτσι έληξε η συνάντηση στην Κριμαία.

Στις 19 Αυγούστου στη Μόσχα και σε άλλες μεγάλες ρωσικές πόλεις οι πολίτες της ΕΣΣΔ είδαν τα τεθωρακισμένα του Κόκκινου Στρατού ν' απλώνονται σε κεντρικούς δρόμους.

Επείγον τηλεγράφημα του πρακτορείου TASS μετέδωσε διάταγμα του Σοβιετικού αντιπροέδρου Γκενάντι Γιανάεφ: «Μόσχα 19 Αυγούστου. Σχετικά με την αδυναμία, για λόγους υγείας, του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ να ασκήσει τα καθήκοντά του ως Προέδρου της ΕΣΣΔ, ανέλαβα τα καθήκοντα του Προέδρου της ΕΣΣΔ από τις 19 Αυγούστου 1991, στη βάση του άρθρου 127 (7) του Συντάγματος της ΕΣΣΔ».

Τα μέλη της «Επιτροπής Εκτακτης Ανάγκης» ήταν οι Ντ. Μπακλάνοφ, Β. Κριουτσκόφ, επικεφαλής της ΚαΓκεΜπε, Β. Παβλόφ, πρωθυπουργός της ΕΣΣΔ, Μπ. Πούγκο, υπουργός Εσωτερικών της ΕΣΣΔ, Β. Σταροντούμπτσεφ, πρόεδρος της Ενωσης Αγροτών, Α. Τιζιακόφ, πρόεδρος της Ενωσης Κρατικών Επιχειρήσεων, Τ. Γιαζόφ, υπουργός Αμυνας της ΕΣΣΔ και Γκ. Γιανάεφ.

«Ριζοσπάστης» και «Αυγή»

Ο «Ριζοσπάστης» εκδόθηκε με πρωτοσέλιδο τίτλο: «ΕΣΣΔ - Αγωνία για τις εξελίξεις - Το βλέμμα της ανθρωπότητας στραμμένο στη Μόσχα». Η γενική γραμματέας του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα δήλωσε ότι το κόμμα θα εκτιμήσει την κατάσταση με βάση δύο κριτήρια: Κατά πόσο θα διατηρηθούν οι δομές του σοσιαλισμού και η διατήρηση της ΕΣΣΔ ως Ενωσης Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.

Στο ερώτημα: «Ο κ. Μαΐλης χαρακτήρισε θετικές τις εξελίξεις στην ΕΣΣΔ. Εσείς αποφύγατε το χαρακτηρισμό θετικές», η κ. Παπαρήγα απάντησε ότι αν ισχύσουν τα δύο κριτήρια που είχε προαναφέρει, τότε οι εξελίξεις «θα είναι προς όφελος και του λαού της ΕΣΣΔ και του κόσμου» («Ριζοσπάστης», 20.8.1991).

Αντίθετα η «Αυγή» είχε πρωτοσέλιδο τίτλο: «Παγκόσμια κατακραυγή για την ανατροπή του Μ. Γκορμπατσόφ - Χούντα στη Μόσχα- Ο Γκορμπατσόφ αναπαύεται έγκλειστος στη Γιάλτα, ο Γιέλτσιν καλεί το λαό σε απεργία και πολιτική ανυπακοή...».

Ο Μπόρις Γιέλτσιν είχε εκλεγεί με καθολική ψηφοφορία, στις 12 Ιουνίου 1991, πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας και από την πρώτη στιγμή είχε κατεβεί στους δρόμους μαζί με άλλους πολίτες. Τα πληρώματα των τανκς έδειχναν αδιάφορα και μη διατεθειμένα να χτυπήσουν τους συμπολίτες τους.

Η «Αυγή» άφηνε να εννοηθεί ότι ο Γιέλτσιν διέθετε και στρατιωτική υποστήριξη, γράφοντας ότι «άρματα μάχης... με υψωμένη τη σημαία της Ρωσίας πέρασαν χθες από τα οδοφράγματα που έχουν στήσει χιλιάδες διαδηλωτές έξω από το ρωσικό κοινοβούλιο και επευφημούμενα από τον κόσμο έστρεψαν τα πυροβόλα τους προς τον απέναντι δρόμο, απ' όπου αναμένεται να εμφανιστούν τα τεθωρακισμένα του στρατού» («Η Αυγή», 20.8.1991).

Πράγματι, η «Επιτροπή Εκτακτης Ανάγκης» φάνηκε πολύ σύντομα να μη διαθέτει πολιτική ή στρατιωτική δύναμη. Από το πρωί της 21ης Αυγούστου τα άρματα μάχης αποσύρθηκαν από τους δρόμους. Μέσα σε δύο εικοσιτετράωρα είχε λήξει το πραξικόπημα.

Πραγματικός νικητής αναδείχθηκε ο Γιέλτσιν, που κέρδισε τη λαϊκή εμπιστοσύνη. Για τον Γκορμπατσόφ, ο αποκλεισμός του στην Κριμαία διήρκεσε τρεις ημέρες. Αλλά στο βάθος διαφαινόταν ότι και ο πρόεδρος της ΕΣΣΔ θα ήταν ο μεγάλος χαμένος. Σε μια κρίσιμη στιγμή ο Γκορμπατσόφ είχε φύγει για διακοπές και δεν είχε εισακούσει τη γνώμη των στενότερων συνεργατών του για τη συνωμοσία που εξυφαινόταν εναντίον της περεστρόικα.

Το τέλος του ονείρου

Στις 21 Αυγούστου, ο Γκορμπατσόφ ανέλαβε και πάλι τα καθήκοντά του και τρεις μέρες αργότερα κήρυξε την αυτοδιάλυση του ΚΚΣΕ.

Σύμφωνα μ' ένα παλιό μέλος της ηγεσίας του ΚΚΕ, τον Πάνο Δημητρίου, «η μεγαλύτερη αδυναμία του Γκορμπατσόφ συνίστατο στο ότι δεν είχε συνειδητοποιήσει πλήρως πως το δικτατορικό καθεστώς, που είχε οικοδομηθεί επί 70 και πλέον χρόνια, δεν επιδεχόταν καμία επιδιόρθωση ή μεταρρύθμιση. Οτι είχε απολέσει από καιρό κάθε ικανότητα αυτοδιόρθωσής του και ότι εκείνο που απαιτούνταν στην πραγματικότητα ήταν η κατεδάφισή του και η οικοδόμηση ενός νέου δημοκρατικού και κοινωνικά δίκαιου κράτους».

Ασφαλώς υπάρχουν και άλλες ερμηνείες για την κατάληξη του σοβιετικού ονείρου. Αυτό που όμως είναι βέβαιο και συνδέεται με το αποτυχόν οπερετικό πραξικόπημα, είναι το γεγονός πως επιτάχυνε τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της ΕΣΣΔ.

Στις 8 Δεκεμβρίου 1991 οι πρόεδροι της Ρωσίας, της Ουκρανίας και της Λευκορωσίας με επίσημη δήλωσή τους τόνισαν ότι «η Σοβιετική Ενωση ως υποκείμενο της διεθνούς νομιμότητας και ως γεωπολιτική πραγματικότητα δεν υφίσταται πλέον».

enet.gr