Αποτελεί η Αριστερά ιστορική αναγκαιότητα;

Κώστας Δουζίνας

Ετσι συντελούνται οι μεγάλοι έρωτες και οι επαναστάσεις: μετά την έλευσή τους τους θεωρούμε αναγκαίους, απαραίτητους, προκαθορισμένους. Αλλά αν καθυστερήσεις λίγα λεπτά στο ραντεβού, αν αναθέσεις την αλλαγή σε άλλους, στους πολιτικούς, τους γνωστούς και τους γνώστες, τότε το προκαθορισμένο γίνεται χαμένη ευκαιρία, ένας έρωτας που ποτέ δεν γνώρισες.

Η χρησιμότητα και η αποτελεσματικότητα του πολιτικού και κοινωνικού καθεστώτος της μετεμφυλιακής εποχής -το παλιό σύστημα εξουσίας- έληξε, αλλά αυτό αγωνίζεται απεγνωσμένα να επιβιώσει

Η Ιστορία δεν γράφεται εκ των προτέρων με κάποιου είδους γραμμική πρόοδο, αλλά αναδρομικά, μετά από τα γεγονότα, όταν μια σειρά από αρχικά ασήμαντα και ασύνδετα συμβάντα αναγνωρίζονται σαν κρίκοι της αλληλουχίας που οδήγησε στην αλλαγή

Τα τρία απαραίτητα συστατικά της συστημικής αλλαγής είναι παρόντα: η σχεδόν καθολική κοινωνική απόρριψη του υπάρχοντος συστήματος διαφθοράς, διαπλοκής και κοινωνικής εξαθλίωσης, ένα πολιτικό υποκείμενο που μπορεί να δώσει τη χαριστική βολή και , ο καταλύτης, το Μνημόνιο

________________________

Βρισκόμαστε άραγε μπροστά σε μια ιστορική νίκη της Αριστεράς; Εχει φτάσει η στιγμή που το παλιό και σαθρό καθεστώς εξουσίας θα βρει το φυσικό του τέλος; Μπορεί η φιλοσοφία να μας πει αν είμαστε σε τέλος εποχής;

Η πίστη ότι μπορούμε να προβλέψουμε την ιστορική εξέλιξη είναι σχετικά πρόσφατη. Προέρχεται από τη χριστιανική εσχατολογία, σύμφωνα την οποία η ανθρωπότητα προχωράει προς τη δευτέρα παρουσία και τον θρίαμβο των επουράνιων επί Γης. Ο θεολόγος Ιωακείμ Φλόρις, μάλιστα, χώρισε πρώτος την ανθρώπινη ιστορία σε τρεις περιόδους, του Πατέρα (προ-χριστιανική εποχή), του Υιού (χριστιανισμός) και του Αγίου Πνεύματος (μεσσιανική παρουσία). Η κοσμική εκδοχή αντικατέστησε την εσχατολογία με τη φιλοσοφία της ιστορίας και το θεολογικό έσχατο με την ιδέα ότι η ιστορία προχωρεί προς ένα προκαθορισμένο τέλος, τον κοσμοπολιτισμό κατά Καντ ή τον κομμουνισμό του Μαρξ.

Ο Καντ υιοθέτησε από τον Ιωακείμ και τον Αυγουστίνο δύο ιδέες: η θεία πρόνοια έχει προκαθορίσει την τύχη της ανθρωπότητας· η ιστορία θα φτάσει στο τέλος της με την pax aeterna της δευτέρας παρουσίας. Στην καντιανή εκδοχή, η ανθρωπότητα ακολουθεί ένα κρυφό σχέδιο της Φύσης. Ο ανθρώπινος λόγος αντικαθιστά τη θεία πρόνοια και ανακαλύπτει πίσω από τυχαία ιστορικά γεγονότα μια ανεπίστρεπτη προοδευτική πορεία που καταλήγει στην παγκόσμια κοσμοπολίτικη ομοσπονδία. Οι σύγχρονοι κοσμοπολίτες, ο Μπλερ, ο Μπους και οι παρατρεχάμενοί τους «ανθρωπιστές», στην Ελλάδα, πίστευσαν την καντιανή προφητεία και προσπάθησαν να επιταχύνουν το έργο της φύσης. Υποστήριζαν, λοιπόν, ότι οι πόλεμοι στο Ιράκ, το Αφγανιστάν και στη Λιβύη θα επέβαλλαν τη δημοκρατία και ανθρώπινα δικαιώματα και θα ήταν οι τελευταίοι πριν ανατείλει η εποχή της αιώνιας ειρήνης. Οπως μας έμαθε η ιστορία, κάθε κοσμοπολιτισμός ξεκινάει από ηθικές προθέσεις και καταλήγει κάθε φορά σε βάναυσο ιμπεριαλισμό.(1)

Ο Χέγκελ ανακαλύπτει την αναγκαιότητα της ριζικής αλλαγής στην πραγματικότητα. Η αντίθεση μεταξύ ανθρώπινων επιδιώξεων και της αντικειμενικής κατάστασης που τις περιορίζει προετοιμάζει την αλλαγή στέλνοντας το παλιό καθεστώς στα όρια του γκρεμού. Το τελικό σπρώξιμο θα δώσει η ανθρώπινη βούληση. Στη Γαλλική Επανάσταση, για παράδειγμα, η αντίθεση του Διαφωτισμού στη φεουδαρχία και τη μοναρχία είχε καταστρέψει το κοινωνικο-πολιτικό σύστημα πολύ πριν από το 1789. Η ancien regime είχε γίνει επιζήμια, δεν είχε πια λόγο ύπαρξης. Η επανάσταση απλώς ολοκλήρωσε το έργο.

Στην κλασική φιλοσοφία της Ιστορίας, λοιπόν, η αναγκαιότητα αλλαγής αναδίδεται στο κοινωνικό γίγνεσθαι πρώτα και αργότερα εκφράζεται από την κοινωνική συνείδηση και πράξη που την ολοκληρώνει. Στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στα δυο, το παλιό καθεστώς κατοικεί μια γκρίζα ζώνη μεταξύ του συμβολικού και του φυσικού του θανάτου, κάπως σαν ζωντανός νεκρός. Πολλές φορές βέβαια η άμυνα του παλιού, των κυρίαρχων πολιτικών και οικονομικών ελίτ που αντιλαμβάνονται το τέλος τους, έχει καθυστερήσει ή και ματαιώσει την ολοκλήρωση της ιστορικής αναγκαιότητας.

Τέλος εποχής;

Σ’ αυτό το μεσοδιάστημα βρισκόμαστε και στην Ελλάδα σήμερα. Η χρησιμότητα και η αποτελεσματικότητα του παλιού συστήματος εξουσίας έληξε, αλλά αυτό αγωνίζεται απεγνωσμένα να επιβιώσει. Δεν αναφέρομαι εδώ στην αλλαγή κυβέρνησης, αλλά στο πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς της μετεμφυλιακής εποχής. Και τα τρία απαραίτητα συστατικά της συστημικής αλλαγής είναι παρόντα. Πρώτα, έχουμε τη σχεδόν καθολική κοινωνική απόρριψη του υπάρχοντος συστήματος διαφθοράς, διαπλοκής και κοινωνικής εξαθλίωσης. Δεύτερον, υπάρχει ένα πολιτικό υποκείμενο που μπορεί να δώσει τη χαριστική βολή. Και τρίτον, βρέθηκε και ο καταλύτης, η σπίθα που ταιριάζει την κοινωνική απόρριψη με το πολιτικό υποκείμενο. Είναι το Μνημόνιο.

Στο φιλμ του Τζον Κάρπεντερ «They Live» (1988), ο πρωταγωνιστής Τζον Νάντα (ο ομηρικός ούτις, ο οποιοδήποτε) βρίσκει ένα ζευγάρι μαγικά γυαλιά. Οταν τα φοράει ο κόσμος γίνεται ασπρόμαυρος, και ταμπέλες όπως «υπάκουσε», «αυτά που ακούς είναι ψέματα» εμφανίζονται πίσω από τις εκπομπές της τηλεόρασης και τις διαφημίσεις ενώ οι κυβερνώντες και οι πλούσιοι φαίνονται εξωγήινοι με νεκροκεφαλές για κεφάλια. Τα γυαλιά αποκωδικοποιούν την ιδεολογία και δείχνουν την καταπιεστική πραγματικότητα πίσω από τον καταναλωτικό παράδεισο. Το Μνημόνιο ήταν ακριβώς τέτοια απομυθοποιητικά γυαλιά που επέτρεψαν στον κόσμο να καταλάβει την κατάπτωση της εξουσίας, ξεσκεπάζοντας τα φτιασίδια και τα ψέματα. Βλέπουμε το τέλος εποχής καθημερινά στο κυρίαρχο συναίσθημα των ελίτ, τον φόβο. Το μυριζόμαστε στα συνεχή και ξεδιάντροπα ψέματα, στην προσπάθεια αναβολής των ερχόμενων εκλογών, στην απεγνωσμένη επίκληση ξένων προστατών. Μπορεί η επιχείρηση οπισθοφυλακής να πετύχει;

Εδώ τα πράγματα δυσκολεύουν. Η φιλοσοφία δεν έχει γυάλινη σφαίρα και δεν μπορεί να προβλέψει παροδικά γεγονότα, πότε θα γίνουν εκλογές, το αποτέλεσμά τους ή το μέλλον των κ. Σαμαρά και Βενιζέλου. Μπορεί να σκεφτεί μόνο τις μεγάλες ιστορικές κινήσεις, την αρχή ή το τέλος μιας εποχής ή καθεστώτος. Γιατί αυτό; Οπως λέει ο Χέγκελ στη «Φιλοσοφία του Δικαίου», η ιστορική αναγκαιότητα επιβεβαιώνεται αναδρομικά: «η φιλοσοφία έρχεται πάντα αργά, όπως η κουκουβάγια της Αθηνάς [σύμβολο της φιλοσοφίας και της γνώσης] που αρχίζει το πέταγμά της το σούρουπο». Η φιλοσοφία ούτε μπορεί να προβλέψει τα παροδικά γεγονότα αλλά ούτε και να προκαταλάβει την ιστορική εξέλιξη πριν αυτή πλησιάσει το τέλος της. Οχι όμως επειδή η πραγματικότητα είναι εξαιρετικά πολύπλοκη και σύνθετη. Αυτό που δεν μπορούμε να υπολογίσουμε είναι πως η δική μας παρέμβαση θα αλλάξει την ιστορική πορεία.

O Μπόρχες έλεγε ότι ο κάθε συγγραφέας δημιουργεί τους προκατόχους του. Ο Τ. Σ. Ελιοτ, ότι για να κρίνουμε έναν νέο ποιητή πρέπει να τον βάλουμε ανάμεσα στους νεκρούς ποιητές. Το αρχείο της ποίησης είναι πλήρες, ολοκληρωμένο πριν από την έλευση του νέου. Οταν φτάνει ο νέος, όλη η ποίηση αλλάζει. Δεν μπορούμε να διαβάζουμε λοιπόν τους παλιούς ποιητές χωρίς αναφορά στον πρόσφατο. Το ίδιο συμβαίνει στην πολιτική και τη φιλοσοφία. Οι ύστεροι προσδιορίζουν τους πρότερους. Ο Νίτσε άλλαξε τον Χριστό, ο Στάλιν τον Μαρξ, ο Σεφέρης τον Σολωμό. Το παρελθόν μάς προσδιορίζει και μας περιορίζει, αλλά εμείς μπορούμε να το αλλάξουμε. Η ιστορία προχωράει προς τα μπρος μόνο γι’ αυτούς που κοιτάνε προς τα πίσω. Ενα συμβάν γίνεται κοσμοϊστορικό επειδή κόβει τον ομφάλιο λώρο του με το παρελθόν και αλλάζει ριζικά την κατάσταση από την οποία βγαίνει. Ταυτόχρονα, όμως, αλλάζει αναδρομικά τη σημασία του παρελθόντος. Η ιστορική αναγκαιότητα αναδύεται από το τυχαίο και ενδεχόμενο που το μέλλον θα μετατρέψει αναδρομικά σε πραγματικότητα.

Το αντεστραμμένο βέλος του χρόνου

Η ιστορία δεν γράφεται εκ των προτέρων με κάποιου είδους γραμμική πρόοδο, αλλά αναδρομικά, μετά από τα γεγονότα, όταν μια σειρά από αρχικά ασήμαντα και ασύνδετα συμβάντα αναγνωρίζονται σαν κρίκοι της αλληλουχίας που οδήγησε στην αλλαγή. Η αναδρομική ανασύνθεση δράσεων που εμφανίζονται στους συμμετέχοντες ως μη σχετιζόμενες, τυχαίες, εγγραμμένες σε διαφορετικές αιτιακές αλληλουχίες θα τις κάνει απαραίτητους κρίκους στην αλυσίδα της αναγκαιότητας. Αυτού του είδους η αιτιακή συνέχεια αντιστρέφει το βέλος του χρόνου, το πηγαίνει από μπρος προς τα πίσω. Φτιάχνουμε αυτή τη στιγμή την ιστορία που μας έφερε εδώ που είμαστε. Δεν φτιάχνουμε, λοιπόν, απλώς την Ιστορία μας, όπως έλεγε ο Μαρξ, αλλά γράφουμε, δηλαδή δίνουμε αφηγηματική μορφή σήμερα, σ’ αυτά που έγιναν πριν και οδήγησαν στο σήμερα. Το ιστορικό συμβάν δημιουργεί το ίδιο την προϊστορία του που αδήριτα θα οδηγήσει στην πραγμάτωσή του. Η μελλοντική αλλαγή φτιάχνει τη σημερινή ιστορική πορεία. Είμαστε σήμερα κομμάτια του μέλλοντος που έρχεται.

Ετσι λειτουργεί και η προσωπική μας ιστορία και η ιστορική κίνηση: Οταν ερωτεύομαι ερμηνεύω τα τυχαία γεγονότα που οδήγησαν στη συνάντηση με την αγαπημένη ως μοιραία, σημάδια του πεπρωμένου ή της ιστορικής αναγκαιότητας. Ετσι και με τα ιστορικά συμβάντα. Αν δημιουργηθεί κυβέρνηση της Αριστεράς, πολλά γεγονότα που φαίνονται ασύνδετα μεταξύ τους θα ιδωθούν από τη σκοπιά του μέλλοντος σαν απαραίτητοι κρίκοι της ιστορικής αλλαγής. Ας αναφέρουμε περιληπτικά και με πολλές παραλείψεις, μερικά επιφανειακά ασύνδετα γεγονότα: τα Greek statistics που επέτρεψαν την είσοδο στο ευρώ και την ανεξέλεγκτη δανειοληψία, η εκλογή του Παπανδρέου με πλειοψηφία που βοηθούσε στην καλλιέργεια αλαζονείας στα όρια της ύβρεως, το μνημόνιο, η τριμερής κυβερνητική λυκοσυμμαχία, το κλείσιμο της ΕΡΤ, οι εκλογές του 2014. Ολα αυτά θα έχουν γίνει οι απαραίτητες ψηφίδες του παζλ της ιστορικής αλλαγής, αν αυτή συμβεί.

Η φιλοσοφία, λοιπόν, δεν μπορεί να προβλέψει την Ιστορία, αλλά μπορεί να μας πει πώς να βοηθήσουμε την αλλαγή. Ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα. Ας υποθέσουμε ότι η παλιά τάξη κατάφερε να επιζήσει, ότι ακολουθήθηκε το χειρότερο σενάριο και η αλλαγή ματαιώθηκε. Εφόσον η Ιστορία γράφεται αναδρομικά, μόνη λύση είναι να αλλάξουμε με τη σημερινή μας δράση τους όρους που οδήγησαν στην ήττα. Ο καθένας με τον μικρό δικό του τρόπο μπορεί να βοηθήσει να ακυρωθεί κάποιος από τους παράγοντες που θα έχουν ματαιώσει την ιστορική αλλαγή.

Εμείς, οι κανονικοί άνθρωποι, υποτιμάμε την ιστορική συμβολή της δράσης μας. Μας έχουν μάθει να βλέπουμε την πολιτική μας συμμετοχή δευτερεύουσα, ασήμαντη, ατελέσφορη. Αν ήταν έτσι, όμως, η Ιστορία θα ήταν αποκλειστικά το ευθύγραμμο δημιούργημα των διάσημων. Υπάρχει Ιστορία όμως, επειδή οι ανώνυμοι μπαίνουν στα αρχεία της κάνοντάς την απρόβλεπτη με μικρές πράξεις ανδρείας και αλληλεγγύης, μικροθυσίες και αναίδειες, ελάχιστες μεγαλοθυμίες και αδιάντροπες αντιστάσεις. Ολα αυτά θα έχουν γίνει, από τη σκοπιά του μέλλοντος, οι μεγάλοι σταθμοί που ματαίωσαν την καταστροφή.

Η ριζική αλλαγή δεν είναι τίποτε άλλο από την επιμονή σήμερα, ξανά και ξανά, στην αρχική μας απόφαση να αρνηθούμε στην καθημερινότητα το αναπόφευκτο της καταστροφής. Από τη σκοπιά του μέλλοντος, η αρχική πίστη θα φανεί θεμελιώδης και θεμελιωμένη παρ’ ότι πιθανότατα ήταν εξίσου τυχαία και αναγκαία. Ετσι συντελούνται οι μεγάλοι έρωτες και οι επαναστάσεις: μετά την έλευσή τους τους θεωρούμε αναγκαίους, απαραίτητους, προκαθορισμένους. Αλλά αν καθυστερήσεις λίγα λεπτά στο ραντεβού, αν αναθέσεις την αλλαγή σε άλλους, στους πολιτικούς, τους γνωστούς και τους γνώστες, τότε το προκαθορισμένο γίνεται χαμένη ευκαιρία, ένας έρωτας που ποτέ δεν γνώρισες.

(1) Κώστας Δουζίνας, «Ριζοσπαστική Πολιτική και Νομική Φιλοσοφία» (Νήσος, 2014).

* Καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου

left.gr